استاندارد، از سیر تا پیاز!

استاندارد چیست؟

واژه “استاندارد” را تقریبا همه جا می شنویم و خیلی وقتها خودمان هم به کار می بریم حتی در گفتار روزمره: آیا این قطعه، استاندارد هست؟ رفتارش استاندارد نبود. شاخصهای ما با با استانداردهای جهانی فاصله داره. بنزینش استاندارد یورو ۴ داره. شرکت ما بزودی استاندارد ایزو می گیره و …

در این متن کوتاه می خواهیم به طور خلاصه با “استاندارد” آشنا شویم و انواع آن را بشناسیم البته با تاکید بیشتر بر حوزه ی فنی و مهندسی.

تعریف استاندارد

اگر در اینترنت جستجو کنید تعاریف متنوعی از استاندارد خواهید یافت از جمله: استاندارد به معنای هر معیار و مقیاسی است که با آن بتوان کیفیت و کمیت اموری را مورد سنجش قرارداد. حتی ممکن است به تعریف یک کلمه ای هم برخورد کنید: استاندارد یعنی انتخاب. اما اگر برای تعریف استاندارد به خود استاندارد مراجعه کنیم، این تعریف را در ایزو خواهیم یافت:

استاندارد یعنی نوشته هایی که محتوای آن حاکی از راه حل انجام دادن یک عملیات فنی تکراری است.

اگر بخواهیم نگاهی کاربردی داشته باشیم می توانیم بگوییم استاندارد یعنی زبان مشترک. منظور این است که در یک فعالیت مثلا تولید کالا یا ارائه خدمات، تمام طرفهای درگیر ( مانند طراح- بازرس- پیمانکار- مشاور- بهره بردار- خریدار- فروشنده و …) حرف هم را بفهمند و چارچوب دقیقی برای انجام کارها داشته باشند تا بتوانند ضمن انجام بهینه کارها و  جلوگیری از بروز مشکل، ادعاها ی احتمالی را نیز حل و فصل کنند.

تاریخچه استاندارد

پرسش جالبی است. انسان از چه زمانی به اهمیت استاندارد پی برد و آن را به کار برد؟ ۱۰۰ سال پیش؟ ۳۰۰ سال پیش یا ۱۰۰۰ سال پیش؟

اینجاست که رد پای یکی از قدیمی ترین دانشها دیده می شود یعنی “اندازه گیری”. باید گفت اولین بار ابعاد و اندازه ها استاندارد شدند که این امر به هزاران سال پیش باز می گردد جایی که قدیمی ترین تمدن از منطقه بین النهرین، آغاز گردید و کم کم نیاز به سنجش کمیت های مورد نیاز زندگی بشر مطرح شد از جمله واحدهایی برای اندازه گیری طول پارچه، توزین موادغذایی، واحد پولی برای مبادله به هنگام داد و ستد و واحد زمانی برای اندازه گیری یک روز کاری و پرداخت دستمزد. بابلیان، مصریان و ایرانیان در ایجاد استانداردهای اوزان و مقیاسها نقش مهمی داشتند. پس از انقلاب صنعتی و رشد تکنولوژی، تولیدات صنعتی افزایش یافت و رقابت در بازارهای داخلی و خارجی را به دنبال آورد از این رو در روند تکامل استاندارد، استانداردهای دیگری مانند محصول، روشهای آزمون، اصطلاحات، کنترل کیفیت و سیستمهای مدیریت اهمیت یافتند.

همانطور که دیدیم استاندارد تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است. پیدایش آن بصورت استاندارد اندازه شناسی بوده، پس از آن به صورت استاندارد محصول مطرح گردیده و سپس به استاندارد مدیریت سیستم رسیده است.

  طبقه بندی استاندارد

استاندارد کارخانه ای یا شرکتی(Company standard):

در حوزه یک کارخانه یا شرکت اعتبار داشته و در آن فعالیتهای مختلف تولید، طراحی، آزمون، خدمات پس از فروش، پرسنل، خط مشی مدیریت و …. مورد توجه قرار می گیرد. استانداردهایی نظیر جنرال الکتریک ،زیمنس، سامسونگ، تویوتا و … در این رده جای می گیرند.

استانداردهای انجمنی یا صنفی (Society standard):

مدارک مکتوبی است که حول یک محور صنعتی – فنی و با هدف ایجاد یک زبان بین گروهی تدوین می شود. رشد و توسعه این نوع استاندارد بیشتر در کشور آمریکا بوده که به دلیل کیفیت بالا و تخصصی بودن، اعتبار جهانی پیدا کرده است. برخی مثالها عبارتند از: استانداردهای انجمن آزمون و مواد آمریکا (ASTM ) ، انجمن مهندسان مکانیک آمریکا (ASME )، انجمن جوشکاری آمریکا (AWS) ، انجمن مهندسان خودرو (SAE )  و ….

استانداردهای ملی (National standard):

شامل مستندات و مقررات کیفی، تعاریف، روشهای آزمون و … یک کشور در مورد محصولات خود یا محصولاتی است که در آن کشور اجازه فروش پیدا می کنند. این گروه از استانداردها به وسیله سازمان استاندارد آن کشور با توجه به شرایط مختلف مانند شرایط اقتصادی ، فنی و غیره تهیه می شوند که در تدوین این استانداردها تمامی طرفهای ذینفع از قبیل تولید کننده ، مصرف کننده، اعضای مراکز علمی و پژوهشی، تجاری، سازمانهای دولتی و امثال آن شرکت دارند. استانداردهای ملی به دو دسته اجباری و تشویقی تقسیم می شوند.

استانداردهای اجباری، در رابطه مستقیم با ایمنی، بهداشت، محیط زیست و یا تجارت بوده و به طور قانونی از نظر اجرا، اجباری اعلام می شوند. استانداردهای تشویقی، استانداردهایی هستند که تولید کننده با توجه به توان بالای تولید و همچنین علاقمندی و موافقت خود تمایل به اجرای آن دارد . از جمله استانداردهای ملی می توان به استاندارد ملی ایران (INSO ) ، آمریکا (ANSI ) آلمان (DIN )، چین (GB) و … اشاره کرد.

استانداردهای منطقه ای (Regional standard):

عواملی نظیر موفقیت جغرافیایی، فرهنگ، سیاست، واردات و صادرات و امثال آن برخی از کشورهای همسایه را بر آن می دارد تا مشترکا” مبادرت به تدوین استانداردهای منطقه ای (Regional standard) نمایند تا تجارت و تبادل کالا آسانتر شود. برخی از این استانداردها عبارتند از استاندارداروپا (EN) ، استانداردکشورهای عربی (ASMO) ، استانداردکشورهای آفریقایی (ARSO) و استانداردکشورهای آمریکایی یا پان آمریکن (COPANT)

استانداردهای بین المللی (International standard):

برای ایجاد هماهنگی و نیز گسترش همکاریهای جهانی در خصوص فعالیتهای اقتصادی، فنی، علمی و تحقیقاتی تدوین می شوند. مهمترین آنها عبارتند از: استاندارد ایزو (ISO) و استاندارد کمیسیون بین المللی الکتروتکنیک (IEC)

انواع استاندارد

هر یک از استانداردهایی که در بالا به آنها اشاره شد می توانند انواع مختلفی داشته باشند. اگر به عنوان مثال استاندارد ASTM  را در نظر بگیریم به ASTM A6 بر خواهیم خورد که به مشخصات کلی انواع محصولات فولادی نورد شده می پردازد که اصطلاحا به آن، Basic Standard یا استاندارد پایه گفته می شود. از سوی دیگر ASTM C168 اصطلاحات و واژه های مرتبط با عایق حرارتی را بیان می کند که به اینها Terminology Standard یا استاندارد واژه شناسی می گویند. ASTM E23 را داریم که مربوط به چگونگی انجام آزمایش ضربه است و در دسته ی Testing Standard یا استاندارد آزمون جای می گیرد. ممکن است استاندارد به ویژگی های یک محصول بپردازد مانند ASTM D1785 که در مورد لوله های پلاستیکی است و Product Standard یا استانداردمحصول نامیده می شود.

آیا استاندارد و کد و اسپک یک مفهوم دارند؟

در بالا با استاندارد آشنا شدیم اما کد (Code) که به آن آیین نامه هم می گویند مجموعه ای از استانداردهای اجباری است که توسط یک نهاد حاکمیتی الزام می گردد. مثلا در ایران آیین نامه ۲۸۰۰ با عنوان آیین نامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله یا در آمریکا ASME BPVC که به الزامات طراحی، ساخت و بازرسی بویلرها و مخازن تحت فشار می پردازد یا AWS D1.1 که سازه های فلزی را در بر می گیرد، نمونه هایی از آیین نامه (کد) محسوب می شوند. در اروپا اصطلاح directive برای این منظور به کار می رود.

یاذمان باشد Specification که در فارسی به آن دستور العمل یا شیوه نامه یا اسپک هم می گویند، واژه ای است که ممکن است با آن برخورد کنیم. دستور العمل، مدرکی است که معمولا الزاماتی فراتر از استانداردوکد دارد و هر شرکت در تدوین آن از تجربیات و درس آموخته های قبلی استفاده می کند. از نمونه های آن می توان به NIOEC Specificationکه مربوط به شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت است یا TOTAL Spec که مربوط به شرکت توتال فرانسه است، اشاره کرد.

آشنایی با چند استاندارد پر کاربرد

بحث آشنایی با استانداردها ناتمام خواهد بود اگر با نمونه هایی از آنها آشنا نشویم. در زیر سعی کرده ایم شما را با برخی از مرسوم ترین و پرکاربردترین آنها آشنا کنیم.

استانداردASTM

نام کامل آن American Society for Testing and Materials یا انجمن آمریکایی آزمون و مواد است که با کوششهای بنجامین دادلی ذر سال ۱۸۹۸ برای سر و سامان دادن به تولید ریلهای راه آهن تاسیس شد. حدود ۱۳۰۰۰ استانداردASTM بیش از ۱۴۰ صنعت مختلف از فولاد و نیروگاه هسته ای گرفته تا پارچه و ماژیک وایت برد را پوشش می دهند.

9

دقیــقه مطالعه

دانلود مجموعه استانداردهای ASTM

ASTM یک سازمان بین المللی توسعه  استاندارد است . این سازمان استانداردهای فن...

استانداردASME

انجمن مهندسان مکانیک آمریکا یا American Society of Mechanical Engineers در ۱۸۸۰ تاسیس شده است. ۶۰۰ استانداردوکد این انجمن در صنایع گوناگونی بویژه ساخت مخازن تحت فشار، لوله کشی صنعتی (پایپینگ)، خطوط انتقال گاز و محصولات نفتی و نیز ساخت نیروگاههای هسته ای کاربرد دارند. جالب است بدانیم اصلی ترین مرجع تهیه دستور العمل جوشکاری، تایید آن و آزمون جوشکار که به مدارک WPS-PQR-WPQ  معروف است ASME Section 9 است.

استانداردAPI

انجمن نفت آمریکا یا American Petroleum Institute از سال ۱۹۲۴ استانداردهای عمده صنعت نفت و گاز را تدوین می کند. اگرچه تعداد این استانداردها ۵۵۰ تا است اما گستره ی وسیعی از تجهیزات مانند مخازن ذخیره، پمپها، کمپرسورها، توربینها، تجهیزات سر چاهی و درون چاهی، لوله های انتقال و … را در بر می گیرد.

استانداردAWS

حتی وقتی یک جوشکار ساختمان می گوید با الکترود ۶۰۱۳ جوشکاری کرده ام به طور ناخودآگاه به استاندارد AWS اشاره می کند. American Welding Society یا انجمن جوشکاری آمریکا از ۱۹۱۹ سردمدار فعالیت های جوشکاری و برشکاری و سایر فرآیندهای مرتبط است. دامنه ی فعالیتهای AWS فقط به انتشار و به روز نگه داشتن ۲۵۰ کد و استانداردش محدود نمی شود بلکه بیش از ۳۰۰ عنوان کتاب و مجموعه مقالات نیز دارد و از سوی دیگر به تایید صلاحیت و ارائه گواهی به جوشکاران و بازرسان جوش نیز می پردازد.

استانداردEN

این استاندارد که از عبارت European Norm گرفته شده است،  در سال ۱۹۶۱ تاسیس شده است تا خدماتش را به ۵۰۰ میلیون جمعیت و ۲۷ کشور اتحادیه اروپا ارائه کند. نشان مشهور CE را که حتما دیده اید نشانگر انطباق آن محصول با قوانین و استانداردهای اتحادیه اروپاست.

استانداردDIN

استاندارد ملی آلمان یا همان Deutsches Institut für Normung  از سال ۱۹۱۷ به امر تدوین استاندارد می پردازد. مطمئن هستم شگفت زده خواهید شد اگر بدانید که همه ی ما بارها از یکی از استانداردهای DIN استفاده کرده ایم. کنجکاو شده اید بدانید مگر نه؟ حتما شما صدها بار از اصطلاح کاغذ A4  یا A3 استفاده کرده اید و جالب است بدانید این نامگذاری اولین بار در استاندارد DIN 476 در سال ۱۹۲۲ میلادی معرفی شده است.

این نکته هم گفتنی است که اساس نرم افزار و کتاب “کلید فولاد” بر سیستم کد گذاری واحد انواع فولاد استوار است که توسط DIN  در سال ۱۹۴۲ و به دستور مستقیم وزارت جنگ آن موقع آلمان ابداع گردید تا مشکلات کمتری متوجه بخشهای مهندسی و تضمین کیفیت صنایع جنگ افزار سازی آن کشور گردد.

استانداردISO

نمایندگان ۲۵ کشور در تاریخ ۱۴ اکتبر ۱۹۴۶ میلادی برابر با ۲۲ مهر ماه ۱۳۲۵ خورشیدی در لندن گرد هم آمدند و پس از مذاکرات طولانی سرانجام برای تاسیس سازمان بین المللی استاندارد ISO که کوتاه شده  International Organization for Standardization  است توافق نمودند. این سازمان رسما” در فوریه ۱۹۴۷ در شهر ژنو سوئیس کار خود را آغاز نمود. زمینه فعالیتهای سازمان ISO دارای هیچگونه محدودیتی نیست و در برگیرنده کلیه شاخه های تخصصی است و تنها در خصوص برق و الکترونیک که بر عهده IEC است، فعالیت نمی کند. تا سال ۲۰۲۰ میلادی ISO بیش از ۲۳۰۰۰ نسخه منتشر کرده است. همه ساله ۲۲ مهر به عنوان روز جهانی “استاندارد” گرامی داشته می شود.

استاندارد ملی ایران INSO-ISIRI

تعجب نکنید که چرا دو عنوان انگلیسی را نوشته ایم. دلیلش ساده است. ISIRI از Institute of Standards and Industrial Research of Iran (موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران) گرفته شده که زیر نظر وزارت صنایع قرار داشت و از سال ۱۳۹۰ به INSO یا همان سازمان ملی استاندارد (Iranian National Standard Organization) تغییر نام داده و زیر نظر مستقیم ریاست جمهوری قرار گرفت. تشکیلات استاندارد ملی ایران از سال ۱۳۰۴ خورشیدی شکل گرفته است و تا کنون حدود ۲۸۰۰۰ استاندارد ملی تدوین شده است.

نشان استاندارد ایران دارای یک کادر اصلی است که به صورت S لاتین است و می تواند هم گویای واژه safety (ایمنی ) و هم علامت اختصاری ( Standard ) باشد. طرح داخل نشان واژه ” ایران” است و در صورتیکه نشان وارونه شود علامت اختصاری موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران به زبان انگلیسی (ISIRI ) مشاهده می گردد. این نشان توسط گرافیست معاصر کشورمان روانشاد مرتضی ممیز طراحی شده است.

در ادامه چند جزوه و کتابچه برای مطالعه بیشتر و آموزش استانداردها در اختیار شما قرار گرفته است.