متالورژی، از سپیده دم تاریخ تا امروز

تاریخچه متالورژی

متالورژی از سپیده دم تاریخ تا امروز

کامران خداپرستی

این مقاله پیش از این در” نشریه مشانیر، شماره ۲۶، سال ۱۳۸۵ ” به چاپ رسیده است.

متالورژی، علم یا هنر؟

تعریف “متالورژی یکی از قدیمی ترین هنرها و یکی از جدید ترین علوم است” به خوبی تاریخچه متالورژی را بیان می کند. از زمانی که بشر فلز را شناخت، متالورژی را به عنوان یک هنر فراگرفت. علم و فن شناخت و استخراج فلزات و هنر کار روی آنها را متالورژی می نامند. این شاخه از فناوری، فرآوری مواد معدنی از کانه های آنها (جداسازی از سنگ معدن)، ذوب، تصفیه و تولید شمش، بهبود خواص و تهیه آلیاژ ها و فن کار بر روی فلزات و شکل دادن آنها را در بر می گیرد. متالورژی (metallurgy) از دو واژه یونانی metal به معنی “فاز” و ourgein به معنی “کار کردن” ترکیب شده است. در اینجا توجه به این نکته لازم است که حتی بسیاری از متخصصین نیز نام این رشته را “متالوژی” نوشته و تلفظ می کنند که با توجه به ریشه کلمه نادرست است. احتمالا منشأ این خطا، قیاس نادرستی است که بعضی ها در ذهن خود می سازند. چون بیولوژی فیزیولوژی، رادیولوژی و صدها رشته علمی دیگر به” لوژی” ختم می شوند، آنها تصور می کنند که این رشته علمی هم باید به همان قیاس متالوژی باشد.

متالورژی به عنوان یک علم، نسبتا جوان است به طوری که هنوز صدسال نیست که فلزات را مورد مطالعه علمی همه جانبه قرار داده اند. با همه اینها، متالورژی با اینکه یکی از جوانترین دانش ها است، یکی از قدیمی ترین فنون نیز هست. در تاریخچه متالورژی شواهد باستان شناسی نشان می دهد که ساکنین فلات ایران جزو اولین اقوامی بوده اند که به کشف فلزات و استفاده از آنها نائل گردیده اند. با در نظر گرفتن این سابقه دیرینه، همچنین نقش روزافزون فلزات در زندگی بشر و وجود معادن غنی متعدد در کشورمان، لازم است که دست اندرکاران متالورژی در شناسائی هرچه بیشتر این رشته کوشا بوده و سطح اطلاعات علمی و فنی سایرین را در این زمینه بالا ببرند.

تاریخچه متالورژی

کاربرد امروزی فلزات، نتیجه تلاش طولانی و گسترده ای است که هزاران سال پیش آغاز شده است. دوره فلزات پس از عصر سنگ بوده و از حدود هشت هزار سال پیش شروع گردیده است. به نظر می رسد مس نخستین فلزی است که به طور خالص و طبیعی و جدا از مواد معدنی، مورد استفاده بشر قرار گرفته است. با نگاهی به انواع سنگهای مس می بینیم که آنها کم و بیش از ظاهری فلزی و رنگهایی مانند تیلی، لاجوردی، سبز، طلایی و سرخ برخوردار هستند. این امر می تواند یکی از دلایل عمده توجه بشر اولیه به ترکیبات حاوی مس باشد. از طرفی چون مس به صورت خالص در طبیعت یافت می شود و قابلیت شکل پذیری مناسبی دارد، جزو اولین فلزاتی است که توجه بشر را جلب نموده است. برخی از پژوهشگران نیز معتقدند که اولین بار ذرات درخشان طلا که در ماسه های اطراف رودخانه ها پراکنده بود، توسط بشر شناسائی شده اند. مصریان و شاید هندیان بیش از سایر ملل در استخراج طلا از سنگهای آن، توفیق داشته اند. در ایران نیز از دوره هخامنشیان آثار متعددی از طلا و نقره خصوصا در کنار رود جیحون و در شهر همدان کشف شده است.

با گذشت زمان قلح، نقره، سرب و آنتیموان (سنگ سرمه) نیز کشف شدند. فلزکاران؛ سرخ کردن، ذوب فلزات و آمیختن آنها را تجربه کرده و به شناخت تجربی آلیاژها توفیق یافتند. پی بردن به اینکه فلزات را می توان ذوب کرد و در قالی هایی به شکل های مورد نظر ریخته گری کرد و شکل داد، یکی از اساسی ترین گام ها در تاریخچه متالورژی به سوی عصر فلز بوده است. پی بردن به امکان تهیه فلزات از کانیهای حاوی فلز نیز گام مهم دیگری در این راستا بوده است. پیشرفت های متالورژی ارتباط تنگاتنگی با رشد تمدن بشری داشته است.

از آلیاژ کردن قلع و مس، مفرغ (برنز) پدید آمد و عصر مفرغ آغاز شد. تولید مفرغ به سالهای بین ۱۴۰۰ تا ۴۰۰۰ پیش از میلاد باز می گردد. مفرغ از نظر زیبایی با مس، طلا و نقره رقابت می کرده، سختی و دوامش از آنها بیشتر بوده و نیاز بشر را برای ساخت ابزار مختلف تأمین می کرده است. با وجود این که هم مس و هم قلع بسیار ترم هستند، ولی با انحلال آنها در یکدیگر، خواسته بشر مبنی بر تولید مواد مستحکم تر برآورده شد. شواهد بارزی در دست است که انسان مزایای استفاده از مفرغ را خیلی زود دریافت. از جمله این شواهد خنجرها، سر نیزه ها، پیکانها، دهنه اسب و آلات و ابزار دیگری هستند که در نقاط مختلف دنیا، مربوط به عصر مفرغ، کشف شده اند.

آهن در طبیعت ته به حالت آزاد، بلکه به صورت سنگ معدن یافت می شود. انسان یقینا در عصر حجر با آهن آشنا شده است. وجه مشخصه آهن شهاب سنگی، مقدار زیاد نیکل موجود در آن است. دانشمندان به کمک روشهای مختلف، با بررسی ترکیب شیمیایی قطعات آهنی کشف شده در نقاط مختلف جهان، پی برده اند که بسیاری از این قطعات از آهن شهاب سنگی ساخته شده اند. مصریان قدیم به آهن ” فلز بهشتی ” می گفتند. آشوریها، بابلیها، کلداتها، و عبریها، به علت گرانیها بودن آهن از آن در ساختن زیور آلات استفاده می کردند. در عهد حمورابی، یعنی حدود ۴۰۰۰ سال پیش، بهای آهن هشت برابر نقره و معادل سه ربع بهای طلا بوده است. نخستین مورد استخراج آهن به حدود سال ۱۳۰۰ پیش از میلاد باز می گردد.

در ایران باستان نیز در دوره هخامنشی به مرور مصالح آهنی جای مواد مفرغی را گرفت. به طوری که در اواخر این دوره اسلحه های آهنی جایگزین اسلحه های مفرغی شدند. پیشینیان، سنگ معدن آهن را با ذغال چوب مخلوط کرده و مشتعل می نمودند. ضمنا” برای دمش هوا از فوتک های بزرگ یا سیستم باد خور طبیعی بهره می بردند ولی چون قادر به ایجاد دماهای زیاد نبودند، آهن ناخالص و متخلخلی حاصل می شد که با چکش کاری بر روی آن، اسلحه، گاو آهن، چاقو و ابزار دیگری می ساختند. استخراج آهن در مقایسه با مس، تکنیک بسیار پیچیده تری دارد. از جمله این که احیای آهن به دمای بسیار زیادتری نیاز دارد و به همین نسبت پیشرفت آن کندتر بوده است.

در دوران باستان در ایران، بین النهرین، مصر، یونان و روم مجموعا” هفت فلز شناخته و به کار برده شده اند که شامل: طلا(زر)، تقرہ (سیم)، آهن، سرب ( آیار)، قلح (ارزیز) و جیوه (سیماب) می باشند. برنج که آلیاژی از مس و روی است، طی دوره ۱۲۰۰ تا ۶۰۰ پیش از میلاد ظهور کرد. تا استقرار امپراطوری روم که از برنج برای ساختن سکه استفاده کردند، ارزش این آلیاژ به خوبی شناخته نشد. پیدایش صنعت برنج، یکی از گامهای مهم رومی ها در راه پیشرفت متالورژی بود.

نقش ایرانیان در پیشرفت متالورژی

آثار باستانی و مطالعه آثار ادبی ایران نشان می دهد که ایرانیان باستان در تاریخچه متالورژی از علوم و فنون متالورژی آگاهی داشته و در پیشرفت آن نقش به سزایی داشته اند. در زیر به چند مورد اشاره می گردد.

کشف مس و گداختن فلزات

ایرانیان اولین افرادی بودند که مس را کشف کردند و فلزات را ذوب دادند (در شهر سیلک در اطراف کاشان کنونی)

کارگاه های فلزگری در تپه معمورین

چندین سال پیش از تپه ناشناخته ای به نام معمورین -که اکنون در فرودگاه بین المللی امام قرار گرفته – کارگاه های فلزگری، قالب های خاص تولید محصولات فلزی، شمش های تهیه شده از قالب های ورز داده شده از نوعی گیاه مخصوص و حجم عظیمی کنستانتره (فلز تغلیظ شده) به اندازه نخود و کوره های استوانه ای با سوراخ های متعدد در بدنه آن، به دست آمد که به گفته سرپرست گروه کاوش این تپه تاریخی، بررسی آنها از غنای صنعت فلزگری و مرکز صدور محصولات به سایر نقاط ایران از جمله اریسمان نطنز در سه هزار سال پیش از میلاد خیر می دهد. محوطه باستانی اریسمان یکی از بزرگترین مراکز صنعتی – فلزکاری باستانی کشور است که تاکنون در کاوش های باستان شناسی شناسایی شده است. محوطه باستانی اریسمان که به شهر صنعتی مشهور است در استان اصفهان و در ۱۰ کیلومتری تطنز واقع شده است. این محوطه باستانی که از هزاره چهارم پیش از میلاد آثار ارزشمند را در خود جای داده از غنی ترین محوطه های باستانی کشور و دنیا است به گونه ای که در تمامی ۴۰ هکتار مساحت آن آثاری از سرباره های ذوب فلزات دیده می شود). افزون بر قالب های یافت شده از تپه متهورین، قطعات شکسته شمش هایی یافت شد که در قالب های مخصوصی ساخته می شدند تا در صورت لزوم ذوب شده و با استفاده از قالب های دیگر، تبدیل به ابزار مورد نیاز شوند.

وجود قالب های تولید شمش در تپه معمورین که از نوعی گیاه ورزدان تهیه می شده نیز بسیار قابل تامل است زیرا پس از مرحله ذوب فلز در کوردهای استوانه ای آنها را در قالبهای یک شکل و یک اندازه ای قرار می دادند تا در صورت لزوم از آنها استفاده کنند. بدین صورت که فلز سرد شده به صورت شمش را بار دیگر ذوب کرده و شکل بدهند.

این تخصص و مهارت بالا در دوره عصر آهن تنها از نخبگان و شمار خاصی از مردم بر می آمده است به طوری که این افراد اسرار کار خویش را به سختی بیان کرده و در این حیطه تنها شمار خاصی را برمی گزیدند. به همین لحاظ بود که آن زمان این صنعت ارزش خاصی نزد مردم داشته است.

کوره های ذوب فلز در اسپیدژ

اسپیندژ در ۲۵ کیلومتری شهرستان زابل قرار گرفته است. این محوطه بیش از سه هزار سال قدمت دارد و متشکل از دو قبرستان پیش از تاریخ است.

چندی پیش در جریان بررسی های کارشناسان استان سیستان و بلوچستان در محوطه «اسپید ژ»، دو کوره ذوب فلز در کنار تمامی ابزار و وسایل مخصوص به حرفه فلز کاری در اطراف این دو کوره کشف شد. ساکنان اسپیدژ با استفاده از این ابزار صناعت فلزکاری خود را رونق بخشیده و محصولات خود را به سایر نقاط نیز صادر می کردند. در کنار این کوره های ذوب فلز، سنگ های مس نیز دیده شده اند، که نشان می دهد، سنگ مس از نقاط دیگر به اسپیدر آورده و کالای خاصی از آن ساخته می شده است. همچنین در نزدیکی این کوره ها دستگاه جوش کوره و ظرف مخصوص سرد کردن فلزهای ذوب شده، خنجر، تیر و دیگر ابزارهای مفرغی و مسی به دست آمده است.

باستان شناسان در بررسی ها به اشیای مفرغی برخورد کردند که طول و عرض آنها فقط ۳ سانتی متر بود و پیکره های حیوانی را نشان می دادند. این پیکره های بسیار کوچک، نشان می دهد که ابزار ساکنان اسپیدژ بسیار دقیق و ظریف بوده و آنان هنر مسگری و مفرغ کاری را در تاریخچه متالورژی به خوبی می دانستند.

ادامه بررسی ها در محوطه سه هزار ساله اسپید ژ، باستان شناسان را به قبری هدایت کرد که هنرمندی فلزکار با تمام وسایل کار خود در آن خفته بود. این ابزار عبارت بودند از: درفش ها، سنبله هایی که نقش چکش را داشتند با سرهای گرد و تخت، یک ملاقه مفرغی و سنگ چاقو تیزکن، همچنین ظروف آب برای منجمد کردن مس و مفرغ. این ابزار ها نشان می دهد که در اسپید ژ هنر فلزکاری در بهترین شکل خود ارایه می شده و مردم این منطقه با این علم آشنایی کامل داشته اند. اشیای داخل این قیر تایید دیگری بر این ادعا است که سه هزار سال پیش در اسپیدژ، هنر فلزکاری در اوج پیشرفت خود به سایر نقاط عرضه می شده است در کنار این اشیاء پیکره مفرغی یک سگ دیده شده است که تنها یک سانتی متر طول دارد. وجود این پیکره مفرغی تیز بار دیگر تایید می کند که ابزار فلزکاری در بیش از سه هزار سال پیش بسیار دقیق و ظریف بوده و می توان با آنها ظروف و پیکره هایی بسیار ظریف و کوچک ساخت و شواهد نشان می دهد که این هنر و اشیای ساخته شده به سایر نقاط کشور و تمدن های باستانی دیگر عرضه می شده است.

محوطه های فلزکاری و معادن باستانی شمال جیرفت

۸۰ محوطه فلزکاری و ۱۵ معدن باستانی در شمال جیرفت و در کوه های لاله زار و هزار که در آنها فلزات مس، آهن و سرب استخراج می شده است، به عنوان یکی از مناطق مهم صنعتی و فلزکاری در ایران باستان شناسایی شده است. محوطه های باستانی جیرفت در استان کرمان جای گرفته اند.

کارگاه ذوب مس در دشت قزوین

در حفریات تپه «قبرستان» در هشت کیلومتری شمال روستای سگزآباد در دشت قزوین، دو کارگاه ذوب مس همراه با چندین نوع قالب باز، چند نمونه کوره مس و مقدار زیادی سنگ اکسید مس به دست آمده است.

ساکنان تپه قبرستان در تمامی طول دوره دوم ( همزمان با لایه های چهارم و پنجم از دوران سوم سیلک در خانه های یک، دو و یا سه اتاقی می زیستند. در میان خانه ها چند کارگاه سفالگری و فلزکاری تیز شناسایی شد. اما بزرگترین اثر معماری ساختمانی وسیعی است با دیوارهای ضخیم و یک حیاط مرکزی و ۹ اتاق که به احتمال زیاد نشان دهنده نوعی حکومت و یا نظام اداری در اواسط هزاره پنجم ق.م. در فلات مرکزی ایران است.|

کشف کوره های استخراج و استحصال فلزات در یزد

کشف دو کوره استخراج و استحصال فلز معروف به چاله های شدادی در شهرستان صدوق از یافته های باستان شناسان در یزد است. آنان احتمال می دهند این دو کوره به هزاره نخست پیش از میلاد متعلق باشند. چاله های شدادی محل استخراج و ذوب فلزاتی چون مس و روی بوده و در استان یزد تعداد بسیار زیادی از این چاله ها وجود داشته است.

کوره ذوب فلز قلی درویش

اولین نشانه های کوره ذوب فلز مردمان عصر آهن در ایران، در محوطه تاریخی قلی درویش به دست آمد. محوطه تاریخی قلی درویش به عنوان تنها محل استقرار کشف شده از مردم عصر آهن (۱۸۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تا پیش از این تنها اطلاعات به دست آمده از این مردم تنها منوط به گورهای تاریخی ای بوده است که غالبا در فلات مرکزی ایران کشف شده اند و کاوش در قلی درویش باعث شد که این امکان برای باستان شناسان فراهم شود تا روی محوطه های استقرار مردم عصر آهن شامل معماری، صنعتگری و شرایط زیست اجتماعی آنها بررسی شود.

دومین فصل کاوش در محوطه قلی درویش منجر به کشف بقایای یک کوره ذوب فلز شد که به گفته باستان شناسان این اولین کوره ذوب فلز کشف شده در ایران است که از مردم عصر آهن به دست آمده است. کوره ها دارای آتشدان، مقادیری سرباره فلزات (ضایعات به جای مانده فلز در کوره)، مجرای دم، دریچه آتشخور، توپی تنظیم حرارت، درپوش کوره و دیگر اجزای یک کوره فلزگری بوده است .درون آتشدان مقادیری سرباره فلزات، همراه با سنگ فلز (آهن و مس در اطراف کوره دیده شد. همچنین در این فصل بخشی از یک قالب سنگی مخصوص ساخت سر پیکان های برنزی به روش ریخته گری فلز مذاب و قطعاتی از بوته های سفالی ذوب فلز به دست آمد که مدارک موجود در رابطه با صنعت فلزکاری و تکنولوژی ذوب فلز مس و آهن را در فرهنگ استقراری عصر آهن قلی درویش کامل نمود که در نوع خود بی نظیر و منحصر به فرد است.

فلزات به کار رفته در تخت جمشید

با بررسی و کاوش های مختلفی که در تخت جمشید و محوطه های باستانی اطراف آن صورت گرفته است، کارشناسان توانسته اند وسایل فلزی مختلفی را شناسایی کنند. یافته های باستان شناسی فلزات در تخت جمشید نشان می دهد که ساکنان و صنعتگران این منطقه در ۲۵۰۰ سال پیش در مهندسی مواد فلزی از جایگاه بسیار والایی برخوردار بوده اند که شناسایی مهندسی و تفکری که در این مهندسی نهفته است از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

متالورژی از سال ۵۰۰ پیش از میلاد تا ۱۵۰۰ میلادی

در تاریخچه متالورژی تا سال ۵۰۰ پیش از میلاد پیشرفت های فنی قابل ملاحظه ای در استخراج معادن و بازیابی سنگ معدن ها انجام شد، پیشرفتهایی که مشخصا” با آغاز بررسی های علمی در متالورژی پیوند داشت. تا این زمان معادن غنی نقره حاوی سرب در یونان استخراج شده بود که به عمق چند صد متر می رسید. به دست آوردن نقره و سرب از کانیهای این معادن که بیشتر از نوع سولفید بودند یکی از مهمترین پیشرفتهای متالورژی در یونان بود. تهیه طلا و نقره از آلیاژ طبیعی “الکتروم” از دیگر وقایع مهم این دوره بود. طی هزار سال بین ۵۰۰ پیش از میلاد تا ۱۵۰۰ میلادی، انسان کشفهای علمی زیادی کرد که اهمیت زیادی داشتند. برای مثال ارشمیدس مخترع و ریاضیدان یونانی نشان داد که می توان از راه اندازه گیری وزن طلا و وزن آب جابجا شده بر اثر فرو بردن آن در آب یعنی از راه تعیین چگالی آن، خلوص طلا را مشخص کرد. در نیمه اول این هزاره، نخستین تولید مهم فولاد، با استفاده از روشی که پیش از آن مصریان باستان آن را می شناختند، در هند آغاز شد، این روش، فرآیند “ووتس” نام دارد و محصول آن فولاد اسفنجی است. فولاد، آهنی است که تا ۲ درصد کربن دارد. آرسنیک، روی، آنتیموان و نیکل را البته تنها به حالت آلیاژ) از زمانهای بسیار دور می شناختند. سرب نیز فلز شناخته شده ای بود و از آن ورق و لوله می ساختند. از لوله های سربی در شبکه های آب رسانی استفاده می شد. قلع را رومیها برای پوشش دادن ظروف غذا به کار می برند.

طی سده های نخستین میلادی، دانشمندان زیادی به نام کیمیاگر معتقد بودند که می توان عنصری را به عنصر دیگر تبدیل کرد. گرچه آنها به هدفشان ترسیدند، اما تلاشهای کیمیاگران به شناخت بهتر فلزات و ترکیبات آنها کمک موثری کرد و اساس شیمی نوین را بنا نهاد. از حدود قرن ششم میلادی و در ۳۵۰۰ هزار سال پس از آن، مهم ترین ابداعات در علم متالورژی، در زمینه متالورژی آهن و فولاد بود. نخستین استفاده مفید از آهن به دست آمده از کوره های سده های میانه، نه برای فولادسازی، بلکه برای تولید قطعات چدنی بود. چدن آلیاژی از آهن است با حدود دو تا چهار درصد کربن. قابلیت ریخته گری چدن بسیار بهتر از فولاد است. چون شکننده است و نمی توان آن را چکش کاری یا نورد کرد.

متالورژی پس از ۱۵۰۰ میلادی

طی قرن شانزدهم میلادی در تاریخچه متالورژی ، با انتشار کتابهایی در زمینه های مختلف تاریخچه متالورژی، این علم توسعه چشمگیری یافت. در این بین، سه کتاب از اهمیت و اعتبار ویژه ای برخوردارند. نخستین کتاب در سال ۱۵۴۰ توسط ” واتوچیو بیرینگو چیو” نوشته شد. او در ستایش درباره ذوب فلزات، تفکیک طلا از نقره و تولید لوله و گلوله توپ بحث کرده است. کتاب او نخستین کتابی بود که با اسلوب علمی درباره ریخته گری نوشته شد. دومین کتاب را ” گورگیس آگریکولا” دانشمند آلمانی نوشت. تخصص او، متالورژی استخراجی بود. او در کتابش درباره فرآیندهای خرد کردن و تغلیظ سنگ معدن، روشهای دقیق تعیین عیار سنگ معدن ها برای تصمیم گیری درباره ارزش اقتصادی استخراج آنها، ذوب فلزات و پالایش آنها بحث کرده است. سومین کتاب در سال ۱۷۵۴ به وسیله “لازاروس ارکر” به زبان آلمانی نوشته شد که در آن کانیها و سنگ معدتها، پالایش فلزات، تولید سولفید آهن و نیترات سدیم تشریح شده است. با انتشار این سه کتاب و پیشرفت روشهای پژوهش، برخورد با مسائل مربوط به متالورژی هر چه بیشتر جنبه علمی یافت.

از حدود ۱۵۰۰ میلادی تا میانه سده نوزدهم، پیشرفت متالورژی بیشتر متوجه تکنولوژیهای تولید آهن و فولاد بود. در همین دوران بود که کک وارد صنایع متالورژی شد .یک را از حرارت دادن زغال سنگ یا چوب در غیاب هوا بدست می آورند. کک سوختی است که در مقایسه با ذغال، بازده بیشتری دارد. در واقع کشف امکان تبدیل زغال سنگ به کک در سال ۱۷۰۹ میلادی، انقلابی در صنایع متالورژی آهن و فولاد بوجود آورد. از دوران باستان تا کنون مجموعا” ۸۷ فلز کشف شده که به جز ۷ فلزکشف شده در دوران باستان، ۲ فلز در قرون وسطی، ۱۵ فلز در قرن هجدهم میلادی، ۴۳ فلز در قرن نوزدهم میلادی و ۲۰ در قرن بیستم کشف شده اند. البته بین تاریخ کشف و زمانی که تولید فلزات از نظر اقتصادی مقرون به صرفه بوده است، زمانی طولانی وجود دارد. چون در بررسی مسائل متالورژی نه تنها تولید فلز مهم است، بلکه موارد کاربرد آن نیز باید قابل توجیه باشد. بعنوان مثال تولید صنعتی اورانیم حدود یک قرن پس از کشف آن، یعنی زمانی که پدیده شکافت اتمی فلزات هسته ای تحت استفاده مطلوب قرار گرفت، آغاز شد. غیر از فلزات مختلف، عوامل دیگری نیز متالورژی را گسترش دادند. ابداع روشهای نوین استخراج فلزات، تکمیل و ساخت کوره های تولید فلزات، تحقیقات و اکتشافات گوناگون در رشته های زمین شناسی، معدن، بلورشناسی، شیمی، فیزیک، ترمودینامیک و دیگر علوم نظری و عملی، ابداعات مختلف در زمینه بررسی فلزات از جمله روشهای الکترولیز، طیف سنجی، کشف پدیده رادیو اکتیویته، پی بردن به انرژی اتمی، پیشرفت صنایح هوا فضا که باعث توجه به فلز تیتانیوم شد، کشف نیمه رساناها، پیشرفت تکنولوژی ساخت مواد دیرگداز، روشهای نوین در متالورژی فیزیکی … همه و همه در پیشرفت علم و مهندسی متالورژی نقش به سزایی داشته اند.

مراجع

۱- M.B.Bever, Encyclopedia of Materials Science and Engineering, Pergamon Press, 1986

۲- رضا اسلامی فارسانی، متالورژی، تاریخچه – شناخت، مجله دانشمند، آذر ماه ۱۳۷۴

۳-حبیب ناظری، آشنایی با علم متالورژی، فصلنامه معادن و فلزات

۴- مهدی فرشاد، تاریخ مهندسی در ایران، نشر بلخ، ۱۳۶۲